Фенын Географион координатæтæ-ы равзæрæн текст

[[Файл:Geographic coordinates sphere.svg|thumb|right|390px|Координатон сферæ (тымбылæг)]]
'''Географион координатæтæ''' — рабæрæг кæнынц тæппы бынат [[Зæхх (планетæ)|Зæххы]] уæлцъарыл, кæнæ географион цъары.

Географион координатæтæ арæзт цæуынц [[сферон координатæтæ|сферон координатæты]] принциптæм гæсгæ. Ахæм координатæтæ бæззынц æндæр [[планетæ]]тæн дæр æмæ [[уæларвон координатæты систæмæ|уæларвон сферæйы]] дæр.

== Уæрхад ==
{{main|Уæрхад}}
'''Уæрхад''' <math>\varphi~</math> — къуым бынæттон [[зенит]]ы здæхты æмæ [[экватор]]ы фæзойы астæу, нымад цæуы 0-æй 90 [[градус, минутæ, секундæ|°]]мæ экваторы дыууæрдыгæй дæр. Цæгаты æрдæгтымбылæджы географион тæппыты уæрхад (цæгаты уæрхад) нымад цæуы куыд æвæрццæг, хуссар æрдæгтымбылæджы та — æппæрццæг. Ноджы ма [[абсолютон ас]]мæ гæсгæ стырдæр уæрхæдты тыххæй фæзæгъынц ''бæрзæндтæ'', нолмæ хæстæджыты (ома экватормæ) тыххæй та — ''ныллæджытæ''.

Зæххы формæ ([[геоид]]) къорийæ кæй хицæн кæны, уымæ гæсгæ [[географион уæрхад]] дæр цасдæр хицæн кæны [[геоцентрон уæрхад]]æй, т.&nbsp;е. къуымæй ацы тæппы здæхтмæ Зæххы цæнтрæй æмæ экваторы фæзойæ.

Бынаты уæрхад рабæрæг кæнæн ис ахæм [[астрономион кусæнгарз|астрономион кусæнгæрз]]ты æххуысæй — [[секстант]] кæнæ [[гномон]], ис ма спайдагæнæн системæтæй [[GPS]] æмæ [[ГЛОНАСС]]. Уæрхадимæ æмæ [[азы афон]]имæ йæ дæргъ баст у [[бон]]æн.

== Дæргъад ==
{{main|Дæргъад}}
'''Дæргъад''' <math>\lambda~</math> — лæвæрд тæппы уылты цы [[мередиан]]ы [[фæзой]] цæуы, æмæ райдайæн нулон мередианы (уымæй райдайы дæргъады нымад) астæу къул. Ныр [[Зæхх (планетæ)|Зæххыл]] нулоныл нымад у [[Гринвич (Лондон)|Гринвичы]] зæронд [[обсерватори]]йы уылты, [[Лондон]]ы хуссар-цæгаты цы меридиан цæуы, уый. Уымæ гæсгæ хуыйны [[Гринвичы меридиан]]. Дæргъæдтæ 0 -æй 180° [[скæсæн]]ы ’рдæм нулон меридианæй, хонынц скæсæйнæгтæ, [[ныгуылæн]]ы ’рдæм та ныгуылæйнæгтæ. Бахахх кæнын хъæуы æмæ уæрхæдтæй хъауджыдæр, дæргъæдты системæйы райдайæны меридиан хибар у, æмæ баст вæййы исты меридианыл фидыдмæ гæсгæ. Афтæ, Гринвич йæдтæмæ, раздæр нулонтæй æвзæрст цыдысты меридиантæ обсерваториты [[Париж]]ы, [[Кадис]]ы, [[Пулково]]йы ([[Уæрæсе|Уæрæсейы паддзахады]] территорийыл) æмæ а.д.

Дæргъады дæлбар у [[бынæттон рæстæг]].

== Бæрзæнд ==
{{main|æмвæзад денджызы бæрзæндæй}}
Цæмæй тæппы ран æххæстæй бæрæггонд æрцæуа æртæбæрцон ({{lang-ru|трехмерный}}) тыгъдады, уый тыххæй хъæуы æртыккаг координатæ — ''Бæрзæнд''. [[Планетæ]]йы центрмæ дæрддзæгæй [[географи]] нæ пайда кæны: бæззы афтиддæр планетæйы тынг арф бæстæты афыстæн, кæнæ [[космос]]ы [[орбитæ]]тæ нымайынмæ.

Географион цъары гæрæнты пайда кæнынц арæхдæр ''æмвæзад денджызы бæрзæндæй'', нымад цæуы «лæгъзгонд» [[геоид]]ы уæлцъары æмвæзæй.
Ахæм æртæ координатæйæ систæмæ уайы [[ортогоналон координатæтæ|ортогоналон]], уый æнцондæр кæны нымаинæгтæ. Æмвæзад дæнджызы бæрзæндæй ма æнцойуат у [[атмосферон æлхъывд]]имæ басты тыххæй.

Зæххы уæлцъарæй дæрддзæг (уæлæмæ кæнæ дæлæмæ) арæх пайдагонд цæуы бынаты афысты рæстæг, фæлæ ''нæу'' '''координатæ''' цъары æнæлæгъзы тыххæй.

== Географион координатæты системæ ==
[[Файл:Descartes_system_3D.png|right|thumb|300px|Ныв 1]]
Тæпп O- йы миниуæгыл [[Навигаци]]йы нымад цæуы транспортон мадзалы (ТМ) массæты центр. Координатæты райдайæны ахызт [[инерциалон нымады систæмæ|инерциалон системæйы]] географионмæ (ома <math>O_i</math> æй) æххæст кæны уæрхады æмæ дæргъады нысаниуджытæм гæсгæ. Географион координатæты систæмæйы цæнтр (<math>O_g</math>) инерционалоны дæтты (Зæххы хуызæг къоригондыл куы нымайæм):
:<math>X_{og}=(R+h)*cos(\varphi)*cos(Ut+\lambda)</math>
:<math>Y_{og}=(R+h)*cos(\varphi)*sin(Ut+\lambda)</math>
:<math>Z_{og}=(R+h)*sin(\varphi)</math>
:<math></math>
:<math></math>
:кæм R — зæххы радиус, U — зæххы зилдухы къуымон тагъддзинад, h — æмвæзад дæнджызы бæрзæндæй.

Сæмæнты здæхт географион координатæты систæмæйы (ГКС) æвзæрст цæуы алгоритммæ гæсгæ.
:Сæмæн X(æндæр банысан - сæмæн E) -сæмæн, здæхт у скæсæнмæ.
:Сæмæн Y(æндæр банысан - сæмæн N) -сæмæн, здæхт у цæгатмæ.
:Сæмæн Z(æндæр банысан - сæмæн Up) -сæмæн, здæхт вертикалон хæрдмæ.

Æртæтигъон ({{lang-ru|трехгранник}}) XYZ-йы ориентаци, зæххы зилдухы æмæ транспортон мадзалы змæлды тыххæй æдзухдæр бынатæй рацух вæййы къуымон тагъддзинадтимæ<ref name="AppINS">{{чиныг
 |автор        = Salychev. O.S.
 |заглавие     = Applied Inertial Navigation: problems and solutions
 |место        = Moscow:
 |издательство = BMSTU Press
 |год          = 2004
 |страницы     = 304
 |isbn = 5-7038-2395-1}}</ref>. 
:<math>\omega_E=-V_N/R</math>
:<math>\omega_N=V_E/R+U*cos(\varphi)</math>
:<math>\omega_{Up}=V_E/R*tg(\varphi)+U*sin(\varphi)</math>

Сæйраг цъухдзинад ГКС-ы практикон пайдадзинады [[навигаци]]йы сты къуымон тагъддзинады егъау астæ бæрзонд уæрхадты, срæзынц полюсыл раст æгæронадмæ. Уымæ гæсгæ ГКС-ы бæсты фæпайда кæнынц æрдæгуагъд координатон системæйæ.

=== Æрдæгуагъд азимуты координатæты системæ ===
Æрдæгуагъд азимуты КС хицæн кæны ГКС афтиддæр иу æмбæрцадæй ({{lang-ru|уравнение}}), кæцы у ахæм:
:<math>\omega_{Up}=U*sin(\varphi)</math>
Уымæ гæсгæ системæты райдайæн иухуызон у, сæ ориентацитæ дæр æмхуызон сты иу хицæндзинадимæ, йæ сæмæнтæ <math>X_w</math> æмæ <math>Y_w</math> иуварс здæхт сты ГКС-йы сæмæнтæй <math>\varepsilon</math> къуыммæ, уымæн рæстаг у æмбæрцад
:<math>d \varepsilon/dt=-V_E/R*tg(\varphi)</math>
Рацарæзт ГКС-йы æмæ æрдæгуагъд азимуты КС астæу æххæстгонд цæуы формулæмæ<ref name="AppINS" />
:<math>N=Y_w*cos(\varepsilon)+X_w*sin(\varepsilon)</math>
:<math>E=-Y_w*sin(\varepsilon)+X_w*cos(\varepsilon)</math>

Æцæгдзинадæй иууылдæр бахыгъдтæ нымад цæуынц ацы систæмæйы, æмæ уыйфæстæ, информацийы рацæуæны æрцæуы координатæты рацарæзт ГКС-мæ.

== Æрвитæнтæ ==
* [http://www.fallingrain.com/world/ Зæххыл иууыл сахарты географион координатæтæ]{{en}}
* [http://gnswww.nga.mil/geonames/GNS/index.jsp Зæххы цæрæнтæтты географион координатæтæ (1)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070407223825/http://gnswww.nga.mil/geonames/GNS/index.jsp |date=2007-04-07 }} {{en}}
* [http://www.geonames.org/ Зæххы цæрæнтæтты географион координатæтæ (2)] {{en}}

== Кæс ноджы ==
* [[Навигаци]]

== Фиппаинæгтæ ==
{{фиппаинæгтæ}}

[[Категори:Географи]]